CIUNG WANARA

Nagara Galih Pakuan kaceluk nagara ma’mur,
kawéntar murah sandang murah pangan.
Rajana anu wijaksana sarta adil palamarta,
kakasihna Sang Permana di Kusuma.
Kagungan dua praméswari,
anu sepuh jenengananaNaganingrum,
anu anom Déwi Pangrenyep jenenganana.

Hanjakal, Sang Raja teu acan kagungan putra,
sanaos teu kendat neneda ka Nu Kawasa.
nanging weléh teu acan dikabul baé.
Sakitu anjeunna kagungan praméswari dua,
ditambih ku pirang-pirang selir gareulis.
Ari ponggawa anu diasih ku Sang Raja,
nyaéta Mama Léngsér nu jadi sesepuh karaton,
jeung hiji mantri anu nelah Arya Kebonan,
kapetengan sareng kapercantenan Sang Raja.

Kacarita hiji poé Sang Pérmana di Kusuma,
nuju kulem dijagi ku paraselir katut parekan.
Sabot kitu torojol Mantri Arya Kebonan,
maksudna rék ngadeuheus ka Kangjeng Raja.
Ningali kaayaan Kangjeng Raja nuju kitu,
ngadeuheusna kandeg, pok baé humandeuar,
“Bener, ngeunah jadi ratu mah,
teu cara aing hirup téh taya kasenangan.
Matak naon, lamun aing jadi raja!”

Éta omongan kadangueun ku Kangjeng Raja;
anjeunna gugah bari nyaur Arya Kebonan.
Nu disaur teu aya pikir rangkepan,
gancang baé ngadeuheusan, cong nyembah,
gék diuk bari tungkul payu¬neun raja.
Dawuhan Raja, “Manéh téh hayang jeneng raja?”
Arya Kebonan ngarasa kagét jeung isin,
teu nyangka omongna kadangueun ku Sang Raja.
Batan bisa nga¬walon mah kalah tambah ngeluk.

Sang Raja ngadawuh deui,
“Omong manéh kadéngé kabéh ku kami.
Lamun enya manéh hayang jeneng raja,
sarta sanggup ngalaksanakeun papancénna,
ku kami rék dicoba. Ayeuna kami rék tapa.
Nagara Galih Pakuan saeusina,
ku kami rék dipasrahkeun.
Tapi inget kudu adil palamarta,
sarta manéh ulah ganggu ka praméswari.
Kumaha manéh sanggup?”

Arya Kebonan ngahuleng sajongjongan,
geus kitu cong nyembah, pok unjukan,
“Nun Gusti, bendu disuhun duka disangga,
abdi Gusti neda sih hapuntenna.
Upami abdi Gusti badé dijantenkeun wawakil Gusti,
kateda kasuhun pisan, ditampi ku asta kalih.”
“Sukur atuh ari sanggup mah,” dawuh Sang Raja,
“Sa¬lila kami tapa, manéh anu ngawakilan,
jeung ayeuna ngaran manéh dilandi,
Radén Galuh Barma Wijaya Kusuma.”

Sanggeus masrahkeun kalungguhanana,
Kangjeng Raja sidakep sinuku tunggal,
les leungit tanpa lebih ilang tanpa karana,
jadi pandita di Gunung Padang,
anu terasna katelah Ajar Sukaresi.
Tapi saurang ogé teu aya anu terang,
yén anjénna téh asal Ratu Galih Pakuan.
Ku margi dina waktu ngaleungitna tadi,
nu nyaho téh ngan duaan baé,
nyaéta Arya Kebonan jeung Mama Léngsér.

Raja anyar, Radén Galuh Barma Wijaya Kusuma,
ujug-ujug pudigdig rasa manéh jadi raja,
teras linggih dina korsi karajaan.
Pok nim¬balan ka Mama Léngsér,
“Hé Léngsér, manéh kudu nakol bendé,
uarkeun ka abdi-abdi yén Kangjeng Raja,
Sang Permana di Kusuma ayeuna anom deui,
nya kami buktina. Lamun manéh kumawani,
nyaritakeun kajadian nu saenyana,
ulah sambat kaniaya, tangtu ditugel jangga.”

Léngsér henteu ngeunah haténa,
tina urut batur sakulah-sakolih,
ayeuna kudu disembah-sembah,
turug-turug sakitu kumalungkungna.
Méméh indit manéhna nyembah,
tapi nyembahna ku suku lain ku leungeun.
“Hé Léngsér, naha nyembah ku suku ka Ratu?”
Walon Léngsér, “Ih, bawaning ku suka haté,
Raja Sepuh anom deui, tur kasép taya bandingna.”
Saur Raja, “Sukur atuh ari atoh mah.”

Gancangna carita, Léngsér nabeuh bendé,
bari awong-awongan di alun-alun,
nguarkeun ka sakabéh abdi-abdi,
yén Sang Raja ayeuna anom deui.
Teu kungsi lila éta béwara geus nerekab,
sumebar ka suklakna ka siklukna.
Abdi-abdi nagara Galih Pakuan percaya.
Wantuning Sang Permana di Kusuma téh,
kaceluk ratu sakti mandraguna.
Ari éta Raja Anyar beuki kumagungan baé.

Kocapkeun dina hiji poé,
dua praméswari ngadeuheusan Sang Raja,
nyarioskeun aranjeunna sami ngimpén,
karagragan bulan kana pangkonan,
tur geus ditorah ku Ajar Sukaresi,
duanana bakal karagungan putra.
Ngadangu piunjuk praméswari kitu,
Sang Raja ngaraos hélok,
tuluy aya karep hayang nyoba-nyoba,
kana wewesén jeung kasaktén Ajar Sukaresi.

Praméswari duanana didangdanan siga bobot,
anu saurang dipiwarang ngandung kawali,
anu saurang deui kedah ngandung bokor emas.
Ajar Sukaresi disaur ti Gunung Padang.
Barang jol ogé Ki Ajar, dipariksa ku Sang Raja.
Saurna, “Coba Ki Ajar sebutkeun,
ieu pawa¬rang nu dua bobot atawa henteu?”
Walon Ki Ajar, “Sumuhun bobot.”
“Ari budakna awéwé atawa lalaki?”
“Sumuhun, putrana téh pameget duanana ogé.”

Sang Raja bendu teu kira-kira.
Bokor jeung kawali dipiwarang ditémbongkeun,
maksudna ngabohongkeun kana piunjuk Ki Ajar.
Bokor emas disépak, ragrag di Pulo Sumatra.
Éta sasakalana nu matak di Sumatra loba emas.
Kawali ogé disépak, ragragna di lebah lembur,
anu nepi ka ayeuna nelah Kawali.
Sang Raja wuwuh benduna, énggal nyabut keris,
di¬tewekkeun ka Ki Ajar, tapi keris kalah ka ngeluk.

Ari Ki Ajar némbongkeun jajaténna,
lelembutanana medal tina ragana,
ragana kantun ngalumbuk tanpa daya.
Bawaning ku palay pupuasan,
ku Sang Raja layon Ki Ajar disépak,
ragragna di Gunung Padang,
salin jinis jadi oray nu nelah Nagawiru.

Kacatur dua praméswari tuluy ngandeg,
patuanganana beuki ageung-beuki ageung.
Sanggeus jangkep salapan bulan,
brol Déwi Pangrenyep babar,
putrana pameget, lucu jeung kasép.
Kakasihna ditelahkeun Aria Banga.
Harita kénéh ngayakeun pésta,
wiréh raraosan Sang Raja lir ka putra pituin,
malah terus digadangkeun mangku kaprabon.

Kira-kira heuleut sabulan,
Sang Raja nyumpingan Naga¬ninrum,
duméh anjeunna ngaraos hémeng,
aya nu bobot sapuluh bulan tacan brol.
Naganingrum kasondong keur nangis baé.
Ku Sang Raja diupahan dilelemu,
malah terus anjeunna ébog,
ébog dina pangkonan Naganingrum,
bari mundut dipundayan, nepi ka kulemna.

Teu kungsi lila Sang Raja ngoréjat gugah,
lantaran ngadangu soara tan katingalan,
pokna, “Hé Raja dolim!
Sampéan geus nyiksa Ki Ajar Sukaresi,
anu teu tuah teu dosa.
Ku sabab éta, tangtu sampéan di ahir
bakal meunang wawalesna.”
Sang Raja ngahuleng ngaraga meneng,
ngémutan cariosan soara tan katingalan.

Awitna Sang Raja nyangka,
yén Naganingrum anu sasauran,
tapi tétéla piunjuk Naganingrum,
yén sora téh jolna tina patuanganana.
Wuwuh hémeng manah Sang Raja.
¬Mariksakeun bongbolongan ka ahli nujum.
Nu dipariksa ngawangsul,
yén Naganingrum putrana sangar,
engkéna matak runtag ka nagara.

Harita kénéh Naganingrum ditundung,
sina ingkah ti jero karaton,
dititah matuh di hulu dayeuh.
Sanggeus kitu Déwi Pangrenyep disaur,
dijangjian ku Sang Raja,
lamun Naganingrum babar,
putrana kudu buru-buru dipalidkeun.

Kacaturkeun barang ngaraos rék babar,
Naganingrum miwarang néang paraji,
tapi unggal indung-beurang padasuwung,
lantaran geus dijangjian ku Déwi Pangrenyep,
kabéh kudu ingkah ulah araya di imah.
Api-api niat rék nulungan,
buru-buru Déwi Pangrenyep ka hulu dayeuh,
sumping ka nu rék babar.

Sasumpingna, énggal Naganingrum diurus,
cepilna duanana dicocokan ku kapas,
ari socana duanana dilampat ku malam,
jeung panangan duanana dibarogod.
Naganingrum kagét, pok sasauran,
“Naha Nyai mana kaniaya teuing.
Ieu Embok teu ngadéngé naon-naon
jeung teu ningal naon-naon.”
“Wayahna Embok,” walon Déwi Pangrenyep,
“Kitu kedahna anu rék babar mah.”

Gancangna carita baé,
Naganingrum geus brol babar,
putrana pameget mulus tur kacida kasépna.
Tali ari-arina diteukteuk ku Déwi Pangrenyep,
orokna diwadahan ku kan¬daga,
sarta diteundeunan endog hayam hiji.
Sanggeus di¬tutup rapet pisan,
kandaga téh dipalidkeun ka Citanduy.

Ari santenna ditenung jadi kirik,
sarta tuluy diun¬jukkeun ka Sang Raja,
yén Naganingrum putrana kirik.
Sang Raja kacida benduna,
miwarang Léngsér nelasan Naganingrum.
Tapi Léngsér panjang pikiran.
Naganingrum dipernahkeun di nu singkur,
didakukeun geus disébakeun ka duruwiksa.

Kocap deui kandaga anu dieusi orok,
ngang¬kleung di Walungan Citanduy;
beuki hilir beuki ka sisi baé,
lila-lila nyang¬sang di lebah badodon,
tataheunan Aki Balangantrang.
Ti peutingna Nini Balangantrang ngimpi,
ngimpi ngalahun bulan,
atuh Nini téh kacida atoheunana,
boga rasa bakal meunang bagja.

Gancangna baé Aki jeung Nini,
arindit naréang tataheunan.
Tapi barang ningal kandaga,
geus teu nolih kana badodon,
panyangkana éta kandaga dieusi dunyabrana.
Ari dibuka, sihoréng eusina orok lalaki.
Nini Balangantrang suka taya babandinganana,
wantuning hayang boga anak ti babaheula.
Rigidig baé kandaga téh dipanggul ku Aki,
dibawa nyingkur ka lembur Geger Sunten.

Murangkalih kacida morontodna,
yuswa tujuh poé geus kawas nu tujuh bulan,
yuswa tujuh bulan geus kawas nu tujuh tahun,
malah ahirna mah geus sawawa baé.
Ku Nini jeung Aki kacida dipikanyaahna.
Kawantu murangkalih taya kuciwana.
Keur kasép téh loba kabisana deuih,
kabisa nu geus nyampak ti barang lahir.
Tapi nepi ka harita mah éta murangkalih,
can dibéré ngaran ku Nini-Aki Balangantrang.

Dina hiji poé, murangkalih ngiring ka leuweung.
Ningali aya manuk aclog-aclogan dina tangkal.
“Aki, manuk naon éta téh ngaranna?”
“Éta téh manuk ciung,” walon Aki.
Teu kungsi lila, ningal sato gugurayangan.
“Ari itu, sato naon ngaranna, Ki?”
“Éta téh ngaranna wanara,” walon Aki.
“Kumaha Ki, mun ngaran kuring téh Ciung Wanara?”
“Atuh, kacida alusna éta ngaran téh,” ceuk Aki.
Ti harita, nelah baé ngaranna Ciung Wanara.

Dina hiji poé Ciung Wanara téh ngapung,
ti awang-¬awang ningali karaton Galih Pakuan.
Harita téh kabeneran Aria Banga nuju ameng,
diaping ku paraménak,
dipajengan ku pajeng bawat.
Ciung Wanara ngentab manahna,
ningali Aria Banga sakitu didama-dama¬na.
Ari salira anjeunna sakitu kasangsarana.
Salamina hirup di lembur singkur.

Sanggeus lungsur deui ka bumi,
jleg di hareupeun Aki Balangantrang,
Ciung Wanara téh sasauran,
yén hoyong kagungan hayam adu.
“Di dieu mah teu aya hayam adu.
Éta baé endog anu tina kandaga
candak ka Gunung Padang,
nyuhunkeun disileungleuman ku Nagawiru.”
Ciung Wanara henteu talangké,
harita gé biur baé nga¬pung ka Gunung Padang.

Sasumpingna ti Gunung Padang,
bari mawa hayam jago alus naker,
Ciung Wanara marik¬sakeun ibu rama.
Ciung Wanara teu percayaeun,
disebutkeun anak Nini-Aki Balangantrang téh.
Tungtung¬na Aki téh ménta témpo sapeuting,
susuganan aya bong¬bolongan ti Déwa.
Peutingna Aki Balangantrang ngimpi,
yén Ciung Wanara téh saenyana mah,
putra Sang Per¬mana di Kusuma ti Naganingrum.

“Lamun kitu,” saur Ciung Wanara téh,
“Kuring arék ka dayeuh Galih Pakuan,
rék ngadon ngadu hayam di ditu.
Ieu hayam urang adukeun jeung hayam raja.”
Aki jeung Nini Balangantrang ngahulag,
duanana embung ditinggalkeun.
Tapi tina bawaning keukeuh Ciung Wanara,
tungtungna téh dibralkeun baé.
Saméméh jung, dirangkulan ku Nini jeung Aki,
bari padangadoakeun sing lulus banglus.

Biur Ciung Wanara ngapung.
Di satengahing jalan salin rupa,
jadi budak hideung goréng patut jeung bu¬citreuk.
Hayamna ogé nya kitu deuih,
dijieun hayam turundul jaba tukung,
teu meueus-meueus acan jiga hayam adu.
Barang nepi ka sisi dayeuh,
Ciung Wanara nyirorot, jleg baé napak lemah.
Di karaton ditanya ku gulang-gulang,
saha ngaran, anak saha jeung urang mana.

Ciung Wanara ngawalon sangeunahna,
“Kaula téh anak Ema pamajikan Bapa.
Ari lembur anu dilingkung ku kikis,
nu imahna nyanghareupan buruan,
jeung ngagigirkeun pipir.
Perkara ditanya ngaran, kaula mah lain tikukur.”
Gulang-gulang kacida ambekeunana,
tuluy ngarontok ka budak hideung.
Les baé budak téh ngiles, teu kanyahoan losna.
Sihoréng ka alun-alun, jadi deui Ciung Wanara.

Diunjukkeun ka Sang Raja,
yén aya budak cucungah, kitu-kitu pandéna.
Sang Raja nimbalan Léngsér néangan éta budak.
Ari Léngsér geus terus rasa,
geus nyahoeun lain budak samanéa,
budak sotéh ngan warugana wungkul,
da ari batinna mah dununganana,
nyaéta Sang Permana di Kusuma.
Nurutkeun itunganana,
éta budak tangtu aya di alun-alun.

Ana béh téh henteu samar deui,
itungan Léngsér henteu nyalahan.
Gancangna Ciung Wanara dideuheuskeun ka Raja.
Dipariksa ku Sang Raja, ngajawab satarabasna,
kieu pokna, “Abdi Gusti Ciung Wanara,
anak Aki Bala¬ngantrang ti Geger Sunten.
Ka dieu téh réhna gaduh hayam aben rada anéh.
Indung hayam lamina ngendog sataun,
sayangna dina kandaga,
méméh megar palid heula.”

Saur Sang Raja, “Hayam kami mah si Jelug,
nyatuna gé sapoé satanggungan.
Hayam manéh geus tangtu éléh.
Naon ti manéh tumpanganana?”
Piunjuk Ciung Wanara,
“Saupami hayam abdi Gusti kawon,
abdi nyanggakeun pati hurip.
Sawangsulna upami kagungan Gusti anu kawon,
abdi Gusti nyuhunkeun nagara sabeulah,
katut karaton sapuratina.”

Sang Raja geus ngarasa ujub,
yén hayam Ciung Wanara nu bakal éléh.
Sabab Si Jelug can kungsi asor di pakalangan.
Sanggeus maitkeun jangji pasini,
prung baé ngadu hayam.
Ngan sageprakan pisan,
si Jelug geus paragat nyawana.
Ciung Wanara ngibing tatandang,
lir banténg néangan lawan.

Sang Raja nyaur, “Ka dieu Radén!
Ama arék papas¬rahan nagara.
Nagara Galih Pakuan dibagi dua.
Beulah kulon ba¬gian Ciung Wanara,
beulah wétan bagian Aria Banga.”
Aria Banga harita kénéh disaur.
Disaksian ku paramantri pong¬gawa,
dua putra lajeng diistrénan,
sami-sami kenging gelaran Sang Prabu.

Prabu Ciung Wanara geus madaleman,
sasarengan sareng ibuna, Naganingrum.
Hiji poé Ciung Wanara sasauran jeung Lengser,
nyarioskeun raja satru katut ibu kawalonna,
geus meujeuhna meunang hukuman.
Ku Léngsér geus dirujukan;
tuluy Ciung Wanara ngadamel panjara beusi.
Ari pan¬jarana geus anggeus,
diunjukkeun ka Sang Raja,
didakukeun cawis abdi-abdi nu jarahat.

Sang Raja taya kacuriga,
malah teras ningalian éta panjara,
diiring ku Déwi Pangrenyep.
Semu resep naringalianana téh,
nepi ka lalebet pisan naringalian jerona.
Geus kitu mah ku Ciung Wanara,
dipeundeutkeun panto panjara téh,
jeprét disosi sarta dibaguded ranté beusi.
Sang Raja jeung praméswari sasambat,
ku Ciung Wanara henteu ditolih.

Kacaturkeun Aria Banga,
sanggeus uninga yen ibu-ramana dipanjara,
énggal baé narajang Ciung Wanara,
der ga¬lungan padanémbongkeun kasaktén.
Perang tanding beurang-peuting,
taya nu éléh taya nu meunang.
Beuki lila beuki jauh ti nagara,
tungtungna jol baé nepi ka sisi walungan.

Aria Banga katéwak tuluy baé dibalangkeun,
ngalayang nepi ka peuntas ti wétan.
Kersaning Pangéran, Aria Banga dipaparinan émut.
Pokna, “Ayeuna mah urang eureunan mumusuhan,
pamali tarung jeung dulur, anggur urang pada-pada
ngaheuyeuk dayeuh ngolah nagara.
Kakang bagian ka wétan, adi bagian ka kulon.
Ieu walungan jadi watesna, urang telahkeun Cipamali,
sangkan jadi panginget-nginget keur urang,
pamali bengkah jeung dulur.”

Sanggeus kitu, Ciung Wanara mulang ka nagara.
Ari panjara, harita kénéh disépak katut eusina,
tuluy rag¬rag di palebah lembur,
anu nelah Kandangwesi tug nepi ka kiwari.
Dayeuh Galih Pakuan dipindahkeun ka béh kulon,
ditelahkeun Pakuan Pajajaran.
Ciung Wanara jumeneng raja bari diaping ku ibu,
lulus mulus teu aya cela cangcala.

(Catetan uing: Carita di luhur ku Sacadibrata dijudulan "Sasakala Cioamali")